Berlin[edytuj]

	Berlin
	Berlin
	; Brama Brandenburska (na górze), Czerwony Ratusz (na środku z lewej), Kościół Pamięci (na środku z prawej), Reichstag (u dołu)
Herb	Flaga
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Berlin
Burmistrz	Michael Müller
Powierzchnia	891,85 km²
Wysokość	34-122 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności; • gęstość	; 3 669 491; 4114,5 os./km²
Nr kierunkowy	030
Kod pocztowy	10115–14199
Tablice rejestracyjne	B
Podział miasta	12 okręgów administracyjnych, 96 dzielnic
	Położenie na mapie Brandenburgii (Przełącz na mapę Niemiec) Berlin
	52°31′07″N 13°24′30″E
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Wiadomości w Wikinews
	Cytaty w Wikicytatach
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa
	Portal Niemcy

Ten artykuł dotyczy stolicy Niemiec. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Berlin – stolica, największe miasto Niemiec i zarazem kraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 892 km² i zamieszkuje go około 3,7 mln osób^[2]. Jest największym miastem w Unii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców.

Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzeki Sprewa i Hawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największe Müggelsee.

Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237 r. Berlin pełnił rolę historycznej stolicy Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, tzw. Republiki Weimarskiej i tzw. III Rzeszy. Po 1945 r. wschodnia część miasta była stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Berlin, Hauptstadt der DDR), natomiast pozostała tworzyła Berlin Zachodni – otoczoną murem (okres 1961-89) enklawę na terenie NRD. Po Zjednoczeniu Niemiec 1990 roku Berlin został stolicą całych Niemiec. Berlin jest siedzibą Prezydenta RFN (od 1994 r.), Kanclerza RFN (od 2001 r.), Bundestagu (od 1999 r.) i Bundesratu (od 2000 r.).

Berlin jest jedną z ważniejszych w Europie metropolii globalnych, ponadto ważnym węzłem komunikacyjnym Niemiec i Europy, zarówno kolejowym, lotniczym i drogowym. Ważny ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny (m.in. Kulturforum i Museumsinsel).

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach^[3]. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław^[4].

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km od granicy z Polską.

Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m n.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.^[5]

Wody[edytuj | edytuj kod]

Miasto położone jest nad rzekami Sprewą i Hawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy Spandau wpada do Haweli, prawego dopływu Łaby. Berlińskie dopływy Sprewy to Panke, Dahme, Wuhle i Erpe. Hawela płynie przez miast korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km² co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta^[6].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Okręg administracyjny Mitte

Miasto znajduje się w umiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela^[7]:

Miesiąc	Średnia minimalna temperatura	Średnia maksymalna temperatura	Ilość opadów	Dni deszczowe
Styczeń	–1,9 °C	2,9 °C	42,3 mm	10
Luty	–1,5 °C	4,2 °C	33,3 mm	8,0
Marzec	1,3 °C	11 °C	40,5 mm	9,1
Kwiecień	4,2 °C	13,2 °C	37,1 mm	7,8
Maj	9,0 °C	18,9 °C	53,8 mm	8,9
Czerwiec	12,3 °C	21,6 °C	68,7 mm	9,8
Lipiec	14,3 °C	23,7 °C	55,5 mm	8,4
Sierpień	14,1 °C	23,6 °C	58,2 mm	7,9
Wrzesień	10,6 °C	18,8 °C	45,1 mm	7,8
Październik	6,4 °C	13,4 °C	37,3 mm	7,6
Listopad	2,2 °C	7,1 °C	43,6 mm	9,6
Grudzień	–0,4 °C	4,4 °C	55,3 mm	11,4

Otoczenie[edytuj | edytuj kod]

Najbliższe duże miasta (min. 400 tys. mieszkańców) wokół Berlina:

Hamburg 280 km	Kopenhaga 356 km	Szczecin 140 km
Hanower 280 km		Poznań 260 km
Lipsk 180 km	Drezno 190 km	Wrocław 340 km

Historia[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze osadnictwo i pierwsze grody[edytuj | edytuj kod]

Obszar dzisiejszego Berlina był zamieszkiwany już przez przedstawicieli kultury halsztackiej, a nawet wcześniejszych kultur brązu. Germanie pojawili się tam w czasie wielkiej migracji z okresu ok. XIII-XII wieku p.n.e.^{[potrzebny przypis]}

Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii.

U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii).

Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku

Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.

Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie.

W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów.

W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty^[8]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica - Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.

Panowanie brandenburskie i czeskie[edytuj | edytuj kod]

Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii.

Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.

W latach 1373–1415 Berlin wraz z Marchią Brandenburską był we władaniu Królestwa Czech. W 1380 pożar strawił centrum miasta. Dwa lata po utracie miasta przez Czechy do Berlina przeniesiono stolicę marchii z Brandenburga.

Berlin w XVII wieku

W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób^[9]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700^[10]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta^[10]. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Czech. W 1688 zostało połączonych pięć sąsiadujących ze sobą miast, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)^[9].

Stolica Królestwa Prus[edytuj | edytuj kod]

Berlin w 1737

W 1701 Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców^[9]. W 1760 roku Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 roku. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców^[9]) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 został zajęty przez Napoleona^[11]. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji. W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 Związek Polski, w 1869 Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie^[12]. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 roku^[13]. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne^[14]^[15]. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni przez Prusaków Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym.

W granicach Niemiec[edytuj | edytuj kod]

Pałac Raczyńskich w 1876

Zamek w Berlinie, 1886

W 1871 miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874, po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy.

Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 powstało Polskie Towarzystwo szkolne „Oświata”^[12]. W Berlinie została założona w 1905 przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich^[16]. W 1911 założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951.

Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.

27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech.

W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej.

Mur Berliński przed zburzeniem w 1989 roku

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 r. odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche.

Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich. Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Odsetek ludności polskiej w Berlinie w 2012 r. według dzielnic

Ludność Berlina w latach 1880–2015 wyrażona w tys. osób:
W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54 951 Polaków^[17].

Religia[edytuj | edytuj kod]

Archidiecezja berlińska (niem.: Erzbistum Berlin) – katolicka archidiecezja niemiecka położona w północno-wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem terytoria trzech landów: Berlin, część Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Siedziba arcybiskupa znajduje się w katedrze św. Jadwigi w Berlinie. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska.

Katedra ewangelicka w Berlinie

Wyznanie	% wszystkich mieszkańców
Brak wyznania	59%
Ewangelicy	21%
Katolicy	9%
inni chrześcijanie	3%
Muzułmanie	6%
inne religie	2%

Źródło: Wszystkie dane pochodzą z tygodnika Idziemy nr 29 z 2010.

Administracja[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Okręgi administracyjne i dzielnice Berlina.

Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem. Bezirk), które dzielą się na 96 dzielnic (niem. Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich.

Herb i nazwa okręgu administracyjnego	Liczba mieszkańców Stan na 31 sierpnia 2013	Powierzchnia km²
Charlottenburg-Wilmersdorf	300 699	64,72
Friedrichshain-Kreuzberg	261 790	20,16
Lichtenberg	260 778	52,29
Marzahn-Hellersdorf	250 063	61,74
Mitte	333 905	39,47
Neukölln	310 643	44,93
Pankow	368 571	103,01
Reinickendorf	243 371	89,46
Spandau	220 752	91,91
Steglitz-Zehlendorf	283 018	102,50
Tempelhof-Schöneberg	322 466	53,09
Treptow-Köpenick	243 091	168,42

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Okręg administracyjny Mitte

Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym i finansowym. Przemysł, głównie elektroniczny (m.in. Siemens, AEG), maszynowy, środków transportu i odzieżowy.

Miasto stanowi ważny ośrodek handlowy organizujący międzynarodowe targi i wystawy o znaczeniu nie tylko niemieckim, europejskim, ale cały szereg z nich (międzynarodowe targi kolejnictwa InnoTrans, Internationale Tourismus-Börse (Międzynarodowa Giełda Turystyczna), Internationale Funkausstellung (Międzynarodowa Wystawa Radiowa), Internationale Grüne Woche Berlin (Berliński Międzynarodowy Zielony Tydzień)) – światowym. Prym wśród organizatorów pełnią Messe Berlin.

Pomiędzy 1993 a 2012 rokiem w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 tys. do około 150 tys.^[18] Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły do gentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta.

Transport[edytuj | edytuj kod]

Miasto stanowi węzeł transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz wodnego.

Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]

Autostrady

Autostrada A10 (Berliner Ring) – zewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
Autostrada A100 (Stadtring) – wewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
Autostrada A102 – lokalna
Autostrada A103 – lokalna
Autostrada A104 – lokalna
Autostrada A105 – lokalna
Autostrada A111 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
Autostrada A113 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
Autostrada A114 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
Autostrada A115 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 (AVUS)
Autostrada A117 – lokalna

Transport kolejowy[edytuj | edytuj kod]

Berlin Hauptbahnhof

Osobny artykuł: Transport kolejowy w Berlinie.

Kolej z Berlina do Poczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego placu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.

W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przez linię pierścieniową (zwaną Ring lub Psią Głową) i linią średnicową wschód-zachód na estakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną kolej miejską S-Bahn. Dla kolei S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.

W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu linii wschód-zachód i drugiego tunelu północ-południe, pod nazwą Berlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwą Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.

Linie szybkich kolei oraz metra w Berlinie

Główne dworce dalekobieżne Berlina:

Berlin-Gesundbrunnen (otwarty 28 maja 2006)
Berlin Hauptbahnhof (dawniej Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof, Berlin Lehrter Stadtbahnhof, otwarty 28 maja 2006)
Berlin-Lichtenberg
Berlin Ostbahnhof (za czasów NRD przez pewien czas Berlin Hauptbahnhof)
Berlin Südkreuz (dawniej Berlin Papestraße, otwarty 28 maja 2006)
Berlin-Wannsee (niewielkie znaczenie transportowe)
Berlin-Spandau (połączenia w kierunku zachodnim)
Berlin Zoologischer Garten (od 28 maja 2006 tylko pociągi dalekobieżne prywatnego przewoźnika Connex)

Największe dworce regionalne:

Port lotniczy Berlin-Brandenburg - Terminal 1

W Berlinie kursuje najstarsze w Niemczech metro (1902), posiadające obecnie 9 linii, z czego 14% tras znajduje się na powierzchni.

Transport lotniczy[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Lotniska w Berlinie.

Osobny artykuł: Port lotniczy Berlin-Brandenburg.

Berlin od 31 października 2020 obsługiwany jest przez lotnisko Berlin-Brandenburg.

Mapa berlińskich dróg wodnych

Transport wodny[edytuj | edytuj kod]

Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km. ^[19] Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal z Renem a poprzez Łabę z Hamburgiem. Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę z Górnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów w Szczecinie i Świnoujściu.

Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port Port Westhafen w dzielnicy Moabit.

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Stara Galeria Narodowa (niem. Alte Nationalgalerie) na Wyspie Muzeów w formie świątyni rzymskiej została otwarta w 1876 i zawiera dzieła sztuki XIX wieku

Berliner Philharmonie

Berlin, w porównaniu z innymi stolicami europejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wiele muzeów i innych instytucji kultury. Interesujące są także miejskie ogrody.

Opery:

Deutsche Oper
Staatsoper Unter den Linden
Komische Oper
Neuköllner Oper

Orkiestry symfoniczne:

Berliner Philharmoniker (dyr. muz. sir Simon Rattle)
Deutsches Symphonie-Orchester Berlin (dyr. muz. Ingo Metzmacher)
Staatskapelle Berlin (dyr. muz. Daniel Barenboim)
Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin (dyr. muz. Marek Janowski)
Konzerthausorchester Berlin (dyr. muz. Lothar Zagrosek)
Orchester Berliner Musikfreunde (amatorska)

Zespoły muzyki dawnej:

Akademie für Alte Musik Berlin
Berliner Barock-Compagney

Chóry:

Berliner Singakademie
RIAS Kammerchor
Philharmonischer Chor Berlin
Rundfunkchor Berlin
Schöneberger Sängerknaben
Studio-Chor Berlin

Teatry:

Schaubühne
Volksbühne
Deutsches Theater
Berliner Ensemble
Theater des Westens
Theater am Potsdamer Platz
Friedrichstadt-Palast

W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4 400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy^[20].

W Berlinie od 1989 do 2010 r. odbywała się (z przerwami w latach 2004–2005) największa na świecie impreza techno – Love Parade. W największej z nich brało udział ponad milion osób. Od 2004 naturalnej wielkości, kolorowe berlińskie Buddy Bears podróżują po świecie – jako symbol tolerancyjnych i otwartych Niemiec. W roku 2002 okrąg składający się z 140 United Buddy Bears, reprezentujących 140 krajów i nazywanych także po angielsku „Art of Tolerance”, można zobaczyć po raz pierwszy na Placu Paryskim, obok Bramy Brandenburskiej^[21].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Brama Brandenburska

Bundestag (Reichstag)

Brama Brandenburska - symbol miasta, neoklasyczna brama ze słynną kwadrygą bogini Zwycięstwa na szczycie^[22].
Reichstag
Mur Berliński - pozostałości dawnych umocnień rozdzielających Berlin Zachodni od NRD. Zachowało się m.in. dawne przejście graniczne czyli tzw. Check point Charlie^[23].
Siegessäule – kolumna zwycięstwa
Ewangelicki Kościół Pamięci cesarza Wilhelma I - zbudowany w XIX wieku, zniszczony w czasie II wojny światowej. Ruinę połączono z nowoczesną świątynią^[24].
Wyspa Muzeów: Muzeum Pergamońskie (Zbiory Sztuki Starożytnej, Muzeum Azji Przedniej, Muzeum Sztuki Islamskiej), Stare Muzeum (Muzeum Egipskie i Antikensammlung), Muzeum im. Bodego, Nowe Muzeum, Stara Galeria Narodowa
Muzeum Żydowskie - zbiory poświęcone historii Żydów w słynnym budynku Dawida Libeskinda^[25].
Ratusz - nazywany "czerwonym", reprezentuje styl neorenesansowy^[26].
Pałac Charlottenburg
Nowa Synagoga - wybudowana w 1866 roku, obecnie mieści Centrum Judaicum^[27].
Zamek Bellevue - XVIII-wieczny, od 2006 roku odbywają się tu ceremonie państwowe^[28].
Cmentarz żydowski w Berlinie-Weißensee - jeden z największych cmentarzy żydowskich w Europie

W północnej części Volkspark Friedrichshain w 1972 wzniesiono pomnik (Denkmal des polnischen Soldaten) projektu zespołu polsko-niemieckiego (Zofia Wolska, Tadeusz Ladziana, Arnd Wittig i Günther Merkel), na którym umieszczono napis „Für eure und unsere Freiheit” (Za waszą i naszą wolność).

Zobacz też: Atrakcje turystyczne Berlina i Muzea w Berlinie.

Nauka i oświata[edytuj | edytuj kod]

Uniwersytet Humboldtów

W Berlinie jest 17 szkół wyższych, które mają około 180 000 studentów. Najważniejsze z nich to:

Wolny Uniwersytet Berliński (Freie Universität Berlin) – około 35 000 studentów
Uniwersytet Humboldtów w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin) – około 35 000 studentów
Uniwersytet Techniczny w Berlinie (Technische Universität Berlin) – około 30 000 studentów
Uniwersytet Sztuk Pięknych w Berlinie (Universität der Künste Berlin) – około 4500 studentów
Wyższa Szkoła Techniki i Gospodarki w Berlinie (Hochschule für Technik und Wirtschaft Berlin) – około 13 500 studentów
Wyższa Szkoła Techniki im. Beutha w Berlinie (Beuth Hochschule für Technik Berlin) – około 12 500 studentów
Europejska Szkoła Zarządzania i Techniki.

Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT)^[29] 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego.

Sport[edytuj | edytuj kod]

Stadion Olimpijski w Berlinie

piłka nożna – Hertha BSC, 1. FC Union Berlin
hokej na lodzie – Eisbären Berlin
koszykówka – ALBA Berlin
piłka ręczna – Füchse Berlin
siatkówka – Berlin Recycling Volleys

W 1936 Berlin był gospodarzem Letnich Igrzysk Olimpijskich.

9 lipca 2006 na stadionie Olympiastadion Berlin odbył się Finał Mistrzostw Świata w Piłce nożnej pomiędzy Włochami a Francją.

W Berlinie odbywa się Maraton Berliński, który ze względu na wyniki w nim osiągane jest uznawany za „najszybszy” maraton świata. W 2009 miasto gościło lekkoatletyczne mistrzostwa świata.

W Berlinie swoją siedzibę ma polski klub piłkarski FC Polonia Berlin, który nawiązuje do PKS Berlin założonego w 1911 roku, a zlikwidowanego w 1951 r.

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg)^[30]. Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 roku przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeine Deutsche Fahrrad-Club) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przebieg wyznaczają poziome tabliczki z sylwetką wieży obserwacyjnej. Na trasie są m.in. Reichstag, Brama Brandenburska, Pomnik Pomordowanych Żydów Europy, East Side Gallery i Most Glienicke.

Przez Berlin prowadzą dwa szlaki rowerowe sieci EuroVelo - Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7.

Przestępczość[edytuj | edytuj kod]

W 2013 roku na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw^[31].

Dość niebezpiecznym rejonem jest centralny kiez Regierungsviertel (dzielnica Mitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Kiez Regierungsviertel jest także miejscem, gdzie najczęściej dochodziło do aktów wandalizmu w postaci graffiti (w całym Berlinie – ponad 9,6 tys. takich zdarzeń). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicy Halensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała (w tym: groźnych) dochodziło najczęściej w rejonie Kurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezie Schillerpromenade oraz Südliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicy Grunewald)^[31].

Urodzeni w Berlinie[edytuj | edytuj kod]

Pałac Radziwiłłów ok. 1830 (niezachowany)

Eliza Radziwiłłówna

Maria Bińczyk – polska i niemiecka łyżwiarka figurowa
Daniel Chmielewski – polski autor komiksów i rysownik
Witold Conti – polski aktor
Max Delbrück – amerykański genetyk, mikrobiolog, biofizyk pochodzenia niemieckiego
Ludwik Geyer – polski przemysłowiec
Stefan Glon – polski pięściarz
Edwin Herbert – polski poeta i prozaik
Franciszek Kęsy – polski salezjanin, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego
Henryk Klejne – polski kompozytor i pianista
Roman Maciejewski – polski kompozytor
Zygmunt Maciejewski – polski aktor
Witold Majchrzycki – polski pięściarz
Jan Maliński – polski pilot myśliwski
Władysław Menka – polski pięściarz
Gwidon Miklaszewski – polski rysownik-humorysta
Paweł Nowacki – polski automatyk i elektrotechnik
Jan Banaś – polski piłkarz, reprezentant Polski, mistrz Polski